شکیات نماز
مسأله 1264: شکیّات نماز بیست و
سه قسم است: هشت قسم آن، نماز را باطل مى کند، نه قسم دیگر آن، صحیح
است و به شش قسم آن، نباید اعتنا کرد.
شکهایى که نماز را باطل مى کند
مسأله 1265: شکهایى که نماز را
باطل مى کند به این شرح است: اوّل: شک در شماره رکعتهاى نماز دو رکعتى،
مانند نماز صبح و نماز مسافر، ولى شک در شماره رکعتهاى نماز مستحب دو
رکعتى و نماز احتیاط، نماز را باطل نمى کند. دوم: شک در شماره رکعتهاى
نماز سه رکعتى. سوم: در نماز چهار رکعتى شک کند یک رکعت خوانده یا
بیشتر. چهارم: در نماز چهار رکعتى، پیش از تمام شدن سجده دوم، شک کند
دو رکعت خوانده یا بیشتر. پنجم: شک بین دو و پنج، یا دو و بیشتر از
پنج. ششم: شک بین سه و شش، یا سه و بیشتر از شش. هفتم: شک در اصل
رکعتهاى نماز که نداند، چند رکعت خوانده است. هشتم: شک بین چهار و شش،
یا چهار و بیشتر از شش، پیش از تمام شدن سجده دوّم، ولى اگر بعد از
سجده دوم شک بین چهار و شش، یا چهار و بیشتر از شش براى او پیش آید،
بنابر احتیاط بنابر چهار بگذارد و نماز را تمام کند و بعد از نماز، دو
سجده سهو بجا آورد و نماز را نیز، دوباره بخواند.
مسأله 1266:
اگر یکى از شکهاى باطل براى انسان پیش آید، مى تواند نماز را به هم
بزند و یا به قدرى فکر کند که صورت نماز به هم بخورد یا از پیدا شدن
یقین یا گمان نااُمید شود.
شکهایى که نباید به آن اعتنا کرد
مسأله 1267: شکهایى که نباید به
آن اعتنا کرد، به این شرح است: اوّل: شک در چیزى که محل بجا آوردن آن
گذشته است، مانند اینکه در رکوع، شک کند حمد را خوانده یا نه. دوم: شک
بعد از سلام نماز. سوم: شک بعد از گذشتن وقت نماز. چهارم: شک کثیرالشک،
یعنى کسى که زیاد شک مى کند. پنجم: شک امام در شماره رکعتهاى نماز، در
صورتى که مأموم شماره آن را بداند. و همچنین شک مأموم در صورتى که امام
شماره رکعتهاى نماز را بداند. ششم: شک در نماز مستحب.
شکهایى که نباید به آن اعتنا کرد
1 - شک بعد از محل
مسأله 1268:
اگر در بین نماز، شک کند یکى از کارهاى واجب آن را انجام داده یا نه،
مثلا شک کند حمد خوانده یا نه، چنانچه مشغول کار بعدى نشده باشد، باید
آنچه را که در انجام آن شک کرده، بجا آورد و اگر مشغول کار بعدى شده،
به شک خود اعتنا نکند.
مسأله 1269:
اگر در بین خواندن آیه اى، شک کند آیه پیش را خوانده یا نه و همچنین
اگر در حالى که آخر آیه را مى خواند، شک کند اوّل آن را خوانده یا نه،
به شک خود اعتنا نکند.
مسأله 1270: اگر بعد از رکوع و سجود، شک کند کارهاى واجب آن، مانند ذکر و آرام بودن بدن را انجام داده یا نه، به شک خود اعتنا نکند.
مسأله 1271: اگر در حالى که به سجده مى رود شک کند رکوع کرده یا نه، یا شک کند بعد از رکوع ایستاده یا نه، به این شک اعتنا نکند.
مسأله 1272: اگر در حال برخاستن، شک کند سجده یا تشهّد را بجا آورده یا نه، به شکّ خود توجّه نکند.
مسأله 1273:
کسى که نشسته یا خوابیده نماز مى خواند، اگر موقعى که حمد یا تسبیحات
مى خواند، شک کند سجده یا تشهّد را بجا آورده یا نه، باید به شک خود
اعتنا نکند. و اگر پیش از آنکه مشغول حمد یا تسبیحات شود، شک کند سجده
یا تشهّد را بجا آورده یا نه، باید بجا آورد.
مسأله 1274:
اگر شک کند یکى از رکنهاى نماز را بجا آورده یا نه، چنانچه از محل آن
گذشته است اعتنا نکند و اگر در محل است بجا آورد، در این صورت چنانچه
بعد یادش بیاید آن رکن را بجا آورده بوده، نمازش باطل مى باشد، زیرا
رکن زیاد شده است.
مسأله 1275:
اگر شک کند، عملى را که رکن نیست بجا آورده یا نه، چنانچه از محل آن
گذشته است اعتنا نکند و اگر در محل است بجا آورد و اگر بعد از انجام آن
یادش بیاید آن را بجا آورده بوده، چون رکن زیاد نشده، نمازش صحیح است
ولى بنابر احتیاط واجب دو سجده سهو بجا آورد.
مسأله 1276:
اگر شک کند رکنى را بجا آورده یا نه، چنانچه مشغول عمل بعدى شده، مثلا
در تشهّد شک کند دو سجده را بجا آورده یا نه، باید به شک خود اعتنا
نکند و اگر یادش بیاید آن رکن را بجا نیاورده، در صورتى که مشغول رکن
بعد نشده باید آن را بجا آورد و اگر مشغول رکن بعد شده باشد، نمازش
باطل است، مثلا اگر پیش از رکوع رکعت بعد، یادش بیاید دو سجده را بجا
نیاورده، باید بجا آورد و اگر در رکوع یا بعد از آن، یادش بیاید نمازش
باطل است.
مسأله 1277: اگر
شک کند عملى را که رکن نیست بجا آورده یا نه و مشغول کار بعد از آن شده
باشد، باید به شک خود اعتنا نکند، مثلا موقعى که مشغول خواندن سوره
است، اگر شک کند حمد را خوانده یا نه، باید به شک خود اعتنا نکند و اگر
بعد یادش بیاید آن را بجا نیاورده، در صورتى که مشغول رکن بعد نشده،
باید بجا آورد و اگر مشغول رکن بعد شده نمازش صحیح است، بنابراین اگر
مثلا در قنوت، یادش بیاید حمد را نخوانده باید بخواند و اگر در رکوع
یادش بیاید اعتنا نکند و نماز او صحیح است.
مسأله 1278:
اگر شک کند سلام نماز را گفته یا نه، یا شک کند درست گفته یا نه،
چنانچه مشغول تعقیب نماز، یا مشغول نماز دیگرى شده یا با انجام کارى که
نماز را به هم مى زند، از حال نماز بیرون رفته یا خود را خارج از نماز
مى داند، باید به شک خود اعتنا نکند و اگر پیش از اینها شک کند، باید
سلام را بگوید.
2 - شک بعد از سلام
مسأله 1279:
اگر بعد از سلام نماز، شک کند نمازش صحیح بوده یا نه، مثلا شک کند
رکوع کرده یا نه، یا بعد از سلام نماز چهار رکعتى، شک کند چهار رکعت
خوانده یا پنج رکعت، به شک خود اعتنا نکند، ولى اگر هر دو طرف شک او
باطل باشد، مثلا بعد از سلام نماز چهار رکعتى، شک کند دو رکعت خوانده
یا پنج رکعت، نمازش باطل است.
3 - شک بعد از وقت
مسأله 1280:
اگر بعد از گذشتن وقت نماز، شک کند نماز خوانده یا نه، یا گمان کند
نخوانده است، خواندن آن لازم نیست ولى اگر پیش از گذشتن وقت، شک کند
نماز خوانده یا نه، یا گمان کند نخوانده، باید آن نماز را بخواند، بلکه
اگر گمان کند خوانده، باید آن را بجا آورد.
مسأله 1281: اگر بعد از گذشتن وقت، شک کند نماز را درست خوانده یا نه، به شک خود اعتنا نکند.
مسأله 1282:
اگر بعد از گذشتن وقت نماز ظهر و عصر، بداند چهار رکعت نماز خوانده،
ولى نداند به نیّت ظهر خوانده یا به نیّت عصر، باید چهار رکعت نماز
قضا، به نیّت نمازى که بر او واجب است بخواند.
مسأله 1283:
اگر بعد از گذشتن وقت نماز مغرب و عشا، بداند یک نماز خوانده، ولى
نداند سه رکعتى خوانده یا چهار رکعتى، باید قضاى نماز مغرب و عشا را
بجا آورد.
4 - کثیرالشّک
مسأله 1284:
اگر کسى در یک نماز، سه مرتبه شک کند، یا در سه نماز پشت سر هم، مثلا
در نماز صبح، ظهر و عصر شک کند، « کثیرالشّک » است و چنانچه زیاد شک
کردن او، از غضب یا ترس و یا پریشانى حواس نباشد، به شک خود اعتنا
نکند.
مسأله 1285:
کثیرالشّک، اگر در بجا آوردن چیزى شک کند، چنانچه بجا آوردن آن، نماز
را باطل نمى کند، باید بنا بگذارد که آن را بجا آورده، مثلا شک کند
رکوع کرده یا نه، باید بنا بگذارد که رکوع کرده است و اگر بجا آوردن
آن، نماز را باطل مى کند، باید بنا بگذارد که آن را انجام نداده، مثلا
اگر شک کند یک رکوع کرده یا بیشتر، چون زیاد شدن رکوع نماز را باطل مى
کند، باید بنا بگذارد که بیشتر از یک رکوع نکرده است.
مسأله 1286:
کسى که فقط در یک چیز نماز، زیاد شک مى کند، چنانچه در چیزهاى دیگر
نماز شک کند، باید به دستور آن عمل نماید، مثلا کسى که زیاد شک مى کند
سجده کرده یا نه، اگر اتّفاقاً در بجا آوردن رکوع شک کند، باید به
دستور شک رفتار نماید، یعنى اگر ایستاده است رکوع را بجا آورد و اگر به
سجده رفته، اعتنا نکند.
مسأله 1287:
کسى که در نماز معیّنى، مثلا در نماز ظهر زیاد شک مى کند، اگر در نماز
دیگرى، مثلا در نماز عصر اتّفاقاً شک کند، باید به دستور شک رفتار
نماید.
مسأله 1288: کسى که در جاى مخصوصى، زیاد شک مى کند، اگر در غیر آنجا نماز بخواند و شکّى براى او پیش آید، باید به دستور شک عمل نماید.
مسأله 1289:
اگر انسان شک کند « کثیرالشّک » شده یا نه، باید به دستور شک عمل
نماید امّا « کثیرالشّک » تا وقتى یقین نکند به حال معمولى مردم
برگشته، باید به شک خود اعتنا نکند.
مسأله 1290:
کسى که کثیرالشّک است اگر شک کند رکنى را بجا آورده یا نه و اعتنا
نکند، بعد یادش بیاید آن را بجا نیاورده، چنانچه مشغول رکن بعد نشده
باشد، باید آن را بجا آورد و اگر مشغول رکن بعد شده، نمازش باطل است،
مثلا اگر شک کند رکوع کرده یا نه و اعتنا نکند، چنانچه پیش از سجده
یادش بیاید رکوع نکرده، باید رکوع کند و اگر در سجده دوم یادش بیاید،
نمازش باطل است.
مسأله 1291:
کسى که زیاد شک مى کند، اگر شک کند، چیزى را که رکن نیست، بجا آورده
یا نه و اعتنا نکند و بعد یادش بیاید آن را بجا نیاورده، چنانچه از محل
آن گذشته، نمازش صحیح است، مثلا اگر شک کند حمد خوانده یا نه و اعتنا
نکند، چنانچه در قنوت یادش بیاید حمد را نخوانده، باید بخواند و اگر در
رکوع یادش بیاید، نماز او صحیح است.
5 - شک امام و مأموم
مسأله 1292:
اگر امام جماعت، در شماره رکعتهاى نماز شک کند، مثلا شک کند سه رکعت
خوانده یا چهار رکعت، چنانچه مأموم یقین داشته باشد چهار رکعت خوانده و
به امام بفهماند چهار رکعت خوانده است، امام باید نماز را تمام کند و
خواندن نماز احتیاط لازم نیست. و همچنین اگر امام یقین داشته باشد که
چند رکعت خوانده است و مأموم، در شماره رکعتهاى نماز شک کند، باید به
شک خود اعتنا ننماید.
6 - شک در نماز مستحب
مسأله 1293:
اگر در شماره رکعتهاى نماز مستحب شک کند، چنانچه طرف بیشتر شک، نماز
را باطل مى کند، بنا را بر کمتر بگذارد، مثلا اگر در نافله صبح شک کند
دو رکعت خوانده یا سه رکعت، بنا بگذارد که دو رکعت خوانده است. و اگر
طرف بیشتر شک، نماز را باطل نمى کند، مثلا شک کند دو رکعت خوانده یا یک
رکعت، به هر طرف شک عمل کند نمازش صحیح است. گرچه در این صورت بهتر آن
است که بنا را بر اقل بگذارد.
مسأله 1294:
کم شدن رکن، نافله را باطل مى کند، ولى زیاد شدن رکن، آن را باطل نمى
کند، پس اگر یکى از کارهاى نافله را فراموش کند و موقعى یادش بیاید که
مشغول رکن بعد از آن شده، باید برگردد و از آنجایى که فراموش کرده
ادامه دهد، مثلا اگر در بین رکوع، یادش بیاید سوره را نخوانده، باید
برگردد و سوره را بخواند و دوباره به رکوع رود.
مسأله 1295:
اگر در یکى از کارهاى نافله شک کند، خواه رکن باشد یا غیر رکن، چنانچه
محل آن نگذشته، باید بجا آورد و اگر محل آن گذشته به شک خود اعتنا
نکند.
مسأله 1296: اگر در
نماز مستحب دو رکعتى گمان کند که سه رکعت یا بیشتر بجا آورده، اعتنا
نکند و نمازش صحیح است و اگر به دو رکعت یا کمتر گمان کند، بنابر
احتیاط مستحب به همان گمان عمل کند، مثلا اگر به یک رکعت گمان دارد،
بنابر احتیاط مستحب، یک رکعت دیگر نیز بخواند.
مسأله 1297:
اگر در نماز نافله، کارى کند که سجده سهو واجب مى شود، یا یک سجده و
یا تشهّد را فراموش نماید، لازم نیست بعد از نماز، سجده سهو یا قضاى
سجده و تشهّد را بجا آورد.
مسأله 1298:
اگر شک کند نماز مستحب را خوانده یا نه، چنانچه آن نماز مانند نماز
جعفر طیّار(علیه السلام)، وقت معیّن نداشته باشد بنا بگذارد که نخوانده
است و همچنین است اگر مثل نافله یومیّه، وقت معیّن داشته باشد و پیش
از گذشتن وقت، شک کند ولى اگر بعد از گذشتن وقت، شک کند به شک خود
اعتنا نکند.
شکهاى صحیح
مسأله 1299: در نُه صورت، اگر در
شماره رکعتهاى نماز چهار رکعتى شک کند نماز باطل نمى شود بلکه باید فکر
نماید پس اگر به یک طرف شک، یقین یا گمان پیدا کرد، همان طرف را بگیرد
و نماز را تمام کند وگرنه، به دستورى که گفته مى شود عمل نماید.
مسأله 1300:
اوّل: بعد از سر برداشتن از سجده دوم، شک کند دو رکعت خوانده یا سه
رکعت، باید بنا بگذارد سه رکعت خوانده و یک رکعت دیگر بخواند، نماز را
تمام کند و بعد از نماز، یک رکعت نماز احتیاط ایستاده و یا دو رکعت
نشسته، به دستورى که بیان مى شود بجا آورد.
مسأله 1301:
دوم: شک بین دو و چهار، بعد از سر برداشتن از سجده دوم که در این صورت
باید بنا بگذارد چهار رکعت خوانده، نماز را تمام کند و بعد از نماز،
دو رکعت نماز احتیاط ایستاده بخواند.
مسأله 1302:
سوم: شک بین دو و سه و چهار، بعد از سر برداشتن از سجده دوم که در این
صورت باید بنا را بر چهار بگذارد و بعد از نماز، دو رکعت نماز احتیاط
ایستاده و بعد دو رکعت نشسته بجا آورد.
مسأله 1303:
چهارم: شک بین چهار و پنج، بعد از سر برداشتن از سجده دوم که در این
صورت، باید بنا را بر چهار بگذارد، نماز را تمام کند و بعد از نماز، دو
سجده سهو بجا آورد.
مسأله 1304:
اگر بعد از گفتن ذکر و پیش از سر برداشتن از سجده دوم، یکى از این
چهار شک، براى او پیش آید، بنابر احتیاط مستحب باید به دستور همان شک،
عمل کند و نماز را نیز دوباره بخواند، البتّه اگر تنها نماز را دوباره
بخواند، کافى است.
مسأله 1305:
پنجم: شک بین سه و چهار، در هر جاى نماز که باشد باید بنا را بر چهار
بگذارد، نماز را تمام کند و بعد از نماز، یک رکعت نماز احتیاط ایستاده
یا دو رکعت نشسته، بجا آورد.
مسأله 1306:
ششم: شک بین چهار و پنج، در حال ایستاده که در این صورت باید بنشیند،
تشهّد بخواند، نماز را سلام دهد، یک رکعت نماز احتیاط ایستاده و یا دو
رکعت نشسته بجا آورد و بنابر احتیاط واجب، باید دو سجده سهو نیز براى
قیام اضافى بجا آورد.
مسأله 1307:
هفتم: شک بین سه و پنج، در حال ایستاده، باید بنشیند، تشهّد بخواند،
نماز را سلام دهد، دو رکعت نماز احتیاط ایستاده بجا آورد. و بنابر
احتیاط واجب دو سجده سهو نیز، براى قیام اضافى بجا آورد.
مسأله 1308:
هشتم: شک بین سه و چهار و پنج، در حال ایستاده باید بنشیند، تشهّد
بخواند، بعد از سلام نماز، دو رکعت نماز احتیاط ایستاده، سپس دو رکعت
نشسته بجا آورد و بنابر احتیاط واجب، دو سجده سهو نیز، براى قیام اضافى
بجا آورد.
مسأله 1309:
نهم: شک بین پنج و شش، در حال ایستاده، باید بنشیند، تشهّد بخواند،
نماز را سلام دهد، دو سجده سهو بجا آورد و بنابر احتیاط واجب، باید دو
سجده سهو دیگرى براى ایستادن اضافى بجا آورد.
چند مسأله
مسأله 1310: اگر یکى از شکهاى صحیح براى انسان پیش آید، بنابر احتیاط نباید نماز را بشکند، امّا اگر نماز را شکست و مشغول نماز دوم شد، نماز دومش صحیح است.مسأله 1311: اگر یکى از شکهایى که نماز احتیاط براى آن واجب است، در نماز پیش آید، چنانچه انسان نماز را تمام کند و بدون خواندن نماز احتیاط، دوباره نماز را از سر بگیرد اگر پیش از انجام کارى که نماز را باطل مى کند، نماز را از سر گرفته باشد نماز دوّمش بنابر احتیاط مستحب باطل است و اگر بعد از انجام کارى که نماز را باطل مى کند، مشغول نماز شده، نماز دوّمش صحیح است، لکن نماز اوّل در هر دو صورت باطل است.
مسأله 1312: اگر یکى از شکهاى صحیح، براى انسان پیش آید، چنانکه گفته شد، باید فوراً فکر کند، ولى اگر بداند با کمى تأخیر چیزى را فراموش نمى کند، مى تواند بعداً فکر نماید، مثلا اگر در سجده شک کند، مى تواند تا بعد از سجده، فکر کردن را تأخیر بیندازد.
مسأله 1313: اگر اوّل به یک طرف، گمان بیشترى داشته باشد، بعد دو طرف در نظر او مساوى شود، باید به دستور شک عمل نماید و اگر اوّل، دو طرف در نظر او مساوى باشد و به طرفى که وظیفه اوست بنا بگذارد، بعد به طرف دیگر گمان کند، باید طرف گمان شده را بگیرد و نماز را تمام کند.
مسأله 1314: کسى که نمى داند به یک طرف گمان بیشترى دارد یا هر دو طرف در نظر او مساوى است، باید به دستور شک عمل کند.
مسأله 1315: اگر بعد از نماز بداند در بین نماز مردّد بوده که مثلا دو رکعت خوانده یا سه رکعت و بنا را بر سه گذاشته، ولى نداند به خواندن سه رکعت گمان داشته، یا هر دو طرف در نظر او مساوى بوده، اعتنا لازم نیست ولى خوب است نماز احتیاط بخواند.
مسأله 1316: اگر موقعى که تشهّد مى خواند، یا بعد از ایستادن، شک کند که دو سجده را بجا آورده یا نه و در همان موقع، یکى از شکهایى که بعد از تمام شدن دو سجده صحیح است، براى او پیش آید، مثلا شک کند دو رکعت خوانده یا سه رکعت، چنانچه به دستور آن شک عمل کند، نمازش صحیح است.
مسأله 1317: اگر پیش از آنکه مشغول تشهّد شود، یا پیش از ایستادن، شک کند دو سجده را بجا آورده یا نه و در همان موقع، یکى از شکهایى که بعد از تمام شدن دو سجده صحیح است، براى او پیش آید نمازش باطل است.
مسأله 1318: اگر موقعى که ایستاده، بین سه و چهار، یا بین سه و چهار و پنج، شک کند و یادش بیاید دو سجده از رکعت پیش را بجا نیاورده، نمازش باطل است.
مسأله 1319: اگر شک او از بین برود و شک دیگرى پیش آید، مثلا اوّل شک کند دو رکعت خوانده یا سه رکعت، بعد شک کند سه رکعت خوانده یا چهار رکعت، باید به دستور شک دوم عمل نماید.
مسأله 1320: اگر بعد از نماز، شک کند که در نماز، مثلا بین دو و چهار شک کرده، یا بین سه و چهار، واجب است به دستور هر دو عمل کند و بنابر احتیاط مستحب، نماز را نیز دوباره بخواند.
مسأله 1321: اگر بعد از نماز بفهمد در نماز شکّى براى او پیش آمده، ولى نداند از شکهاى باطل بوده و یا از شکهاى صحیح و اگر از شکهاى صحیح بوده کدام یک از آنهاست نماز را دوباره بخواند.
مسأله 1322: کسى که نشسته نماز مى خواند، اگر شکى کند که باید براى آن، یک رکعت نماز احتیاط ایستاده یا دو رکعت نشسته بخواند، باید یک رکعت نشسته بجا آورد. و اگر شکى کند که باید براى آن، دو رکعت نماز احتیاط ایستاده بخواند، باید دو رکعت نشسته بجا آورد.
مسأله 1323: کسى که ایستاده نماز مى خواند، اگر هنگام خواندن نماز احتیاط، از ایستادن عاجز شود، باید مانند کسى که نماز را نشسته مى خواند همان گونه که در مسأله پیش، گفته شد، نماز احتیاط را بجا آورد.
مسأله 1324: کسى که نشسته نماز مى خواند، اگر موقع خواندن نماز احتیاط، بتواند بایستد باید به وظیفه کسى که نماز را ایستاده مى خواند، عمل کند
